MƏQALƏLƏR

İnnovasiya və onun sürətləndirilməsinin elmi-texniki əsasları

  • 25.01.2011

Elektronika, radiofizika, optoelektronika, lazer texnologiyaları, müasir materialşünaslıq, kimya və kataliz, müasir aviasiya və kosmonavtika sahələrində müəyyən edilən, bir sıra texnoloji və fundamental ixtiralar və kəşflər, müasir informasiya texnologiyalarından istifadə edilməsi, mikro və makroelektronika sahələrindəki alınmış nəticələr, habelə, nanotexnologiyalar elm tutumlu məhsulların yaranmasına səbəb oldu. Belə məhsulların alınmasını təmin edən texnologiyalar elmtutumlu texnologiyalar adlandırıldı.

Elm tutumlu texnologiyalardan istifadə edilməsi iqtisadi inkişafın yeni bir istiqamətinin “İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkişafın” yaranmasına səbəb oldu.

İnnovasiya yönümlü iqtisadi inkişaf modeli öz yüksək səmərəliliyini  dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin timsalında sübuta yetirdi.

Odur ki, innovasiyanın sürətləndirilməsi son onilliklərdə bir sıra yeni xüsusiyyətlər kəsb etdi. Bu keyfiyyət dəyişiklikləri elm – texnika və istehsalın qarşılıqlı təsiri sferasında yaranmağa başladı. İlk növbədə bu özünü elmi ixtiraların və kəşflərin istehsala tətbiqi müddətinin kəskin sürətdə azalmasında göstərdi. Belə ki, elmi kəşflərin və ixtiraların istehsala tətbiqinin orta müddəti 1885-1919-cu illərdə -37 il, 1920-1944-cü illərdə-24 il, 1945-1964-cü illərdə -14 il, ən perspektivli yeniliklər isə müasir dövrdə 3-4 il təşkil edir. Beləliklə, elmi yeniliklərin istehsala tətbiqi müddəti iri istehsal komplekslərinin tikilməsi müddətinədək azalmışdır. Qeyd edilənlər nəticəsində elmlə istehsalın qarşılıqlı təsiri sayəsində yeni rəqabət forması yaranmağa başladı. Hal-hazırda yeni elmtutumlu texnologiyaları istehsalda mənimsəməyən müəssisələr dünya bazarlarında rəqabət apara bilməz. Deməli, müəssisələrin inkişaf strategiyasının işlənilməsində nəzərə alınacaq   ən vacib şərt – elmi yeniliklərin və elmtutumlu texnologiyaların istehsala tətbiqi olmalıdır. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, strategiyanın seçimi çox riskli bir işdir. Bu sahədə buraxılan cüzi səhv çox böyük uğursuzluqlara səbəb ola bilər. Odur ki, alimlərin və mütəxəssislərin bu işlərə cəlb edilməsi zəruriyyəti yaranmışdır.

Ölkədə innovasiyanın rolunu daha dərindən dərk etmək üçün tanınmış alim P.Drukerin dediyi bir kəlamı yada salmaq kifayətdir: “Gələcəkdə dünyada varlı yaxud kasıb ölkələr anlayışı olmayacaqdır. İnnovasiyaya üstünlük verən ölkələr və ona diqqət yetirməyən “inamsız” ölkələr olacaqdır”.

 İqtisadiyyatın innovasiya yönümlü inkişafı ilə yaxından tanış olmaq üçün:   innovasiya, onun sürətləndirilməsində xüsusi rol oynayan elmi parklar (texniki parklar, kiçik biznes inkubatorları, texnopolislər), “fundamental elmi – tətbiqi, elm – istehsal əlaqələrinin müasir təşkili formaları və başqa bu kimi anlayışlarla və məfhumlarla tanış olmağı vacib hesab edirik.

İnnovasiya fəaliyyəti dedikdə, bütünlükdə yeniliklərə fərdi tələbi, eləcə də cəmiyyətin tələbatını ödəmək üçün yeni və yaxşılaşdırılmış məhsulların (xidmətlərin) və onların istehsalının yeni üsullarının alınması məqsədilə elmi, elmi-texniki və intellektual potensial tədbirləri sistemi başa düşülür.

İnnovasiyaya olan baxışlar müxtəlifdir. Odur ki, innovasiyaya müxtəlif təriflər verilmiş və o müxtəlif formada izah edilir. Bunlardan bəzilərini qeyd edək:

  • İnnovasiya (yenilikşünaslıq) – istehsal orqanizminin ilkin strukturunda gedən dəyişikliklərdir, yəni onun daxili strukturunun yeni vəziyyətə keçirilməsidir.
  • İnnovasiya – yeni praktiki vasitələrin yaradılması, yayılması və istifadə edilməsinin kompleks prosesidir (insanların məlum tələblərinin daha yaxşı təmin edilməsi üçün yeniliklərdir).
  • İnnovasiya – yeni texnoloji ideyaların, təkliflərin elmi-texniki qərarların praktiki tətbiq edilməsi və həyata keçirilməsidir.
  • İnnovasiya yeni texnologiya şəklində yeniliklərin, məhsul və xidmət  növlərinin, istehsal, maliyyə, kommersiya və inzibati xarakterli təşkilati-texniki və sosial-iqtisadi qərarların mənfəətlə istifadə edilməsidir.
  • İnnovasiya – aparılmış elmi-tədqiqatların və xidməti kəşflərin istehsala tətbiq edilən (əvvəlki analoqlardan fərqli) obyektlərdir.

Beləliklə, innovasiya müxtəlif sahələrdə yeniliklərin, yeni ideyaların, qaydaların yaradılması və təcrübədə istifadə edilməsi prosesidir.

Mütərəqqi yeniliklərin əksəriyyəti öz real təcəssümünü elmtutumlu və rəqabətqabiliyyətli məhsulların yaradılmasında tapır. Yeniliklərin yayılma diapazonu praktika əsasında genişlənir. Onların dəyəri insanla və onun tələbatı ilə kontaktda üzə çıxır. Dəyər münasibətləri bazar iqtisadiyyatında tənzimləmə amillərinin ayrıca bir qrupunu təşkil edir. Bu halda elm və texnika inkişaf etdikcə əmtəələrin dəyərində fiziki əməkdən daha çox intellektual əmək sərfinə əhəmiyyət verilir.

İnnovasiya prosesi müxtəlif resursların istehsal fəaliyyətinə cəlb edilməsilə bağlıdır. Əsas resurslar yeni məhsul istehsalının geniş miqyasda mənimsənilməsi ilə əlaqədar olan tədqiqatlar və araşdırmalar aparılmasına, layihə - texnoloji və başqa işlərin yerinə yetirilməsi üçün investisiyalar və vaxt sərf olunur. Bütövlükdə innovasiya fəaliyyəti sisteminə elm, texnologiya, innovasiya və təhsil kimi tərkib hissələri daxildir.  

Bu komponentlərdən hər hansı birinin olmaması innovasiya fəaliyyəti sisteminin bütövlüyünün pozulmasına gətirib çıxarır. Eyni qayda ilə, bütöv sistemin komponentlərindən birinin inkişafına lazımınca diqqət yetirilməməsi nəticəsində məhsulun rəqabətlilik qabiliyyəti aşağı düşəcəkdir, çünki bu halda məhsulun elmtutumluluğu azalır, yaxud təhsil sahəsinə lazımınca diqqət yetirilməməsi təkcə yeni məhsullar yaradan təşkilatlarda və elmi müəssisələrdə deyil, eyni zamanda iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində də kadr problemlərinin kəskinləşməsinə gətirib çıxarır.

Bütövlükdə innovasiya fəaliyyəti sistemində yuxarıda nəzərdən keçirilən komponentlərin içərisində ən əsas ünsür insandır. Elm insanın tələbatına birbaşa və ya texnologiya, iqtisadiyyat və məişət vasitəsilə dolayı şəkildə təsir göstərir. Məqsədlərin, ideyalların və maraqların dəyişməsi ictimai istehsalda hökmranlıq edən texnoloji uklada adekvat olan yeni dəyərlərin inkişafına şərait yaradır. Buna görə də elmin inkişafının bir mərhələsinə xas olan dəyərlər başqa, daha mütərəqqi mərhələdə öz əhəmiyyətini itirə bilər.

 AÇIQLAMA

Antik dövrdə elm incəsənətdən və sənətkarlıqdan ayrılmamışdır. Qədim Yunanıstanda mütəfəkkirlərlə yanaşı, dülgərləri və dulusçuları da sofist və ya müdrik adlandırırdılar. İntibah (Renessans) dövründə bir sıra coğrafi kəşflər, eləcə də anotomiyada və astronomiyada edilmiş kəşflər feodal – kilsə dünya görüşünü dəyişmişdi. Bu dövrdə İsaak Nyutonun klassik mexanika qanunları, işığın dispersiyası və ümumdünya cazibə qanunu kəşf edilmişdir. Eksperimental təbiətşünaslığın nailiyyətlərində təcrübə nəzəri ümumiləşdirmədən əvvəl gəlir.

 Müasir dövr üçün tipik şəkildə elm maşınlı istehsalın inkişafı şəraitində - təqribən XVIII əsrin axırlarından başlayan sənaye çevrilişi dövründə formalaşmışdır. Bu mərhələdə təcrübə və ya     eksperiment  nəzəri biliyin həqiqiliyinin müəyyən edilməsi yollarından biri idi. Bu halda təcrübə yeni anlayışlar yaratmır, yalnız onların doğruluğunu təsdiq edirdi. Elmi bilik maddi istehsalın nəzəri əsasına çevrilmişdi. Bununla əlaqədar, elm cəmiyyətin bilavasitə məhsuldar qüvvəsinə çevrilmişdir. Elmin texniki təchizat səviyyəsi də artmışdır, çünki tədqiqatların aparılması üçün zəruri olan, yüksək cərəyanla işləyən müasir cihazlar və mürəkkəb aparatlar olmasa elmin inkişafı mümkün deyil.

Başqa bir misal. Nanotexnologiyanı mənimsəmək üçün yüksək temperaturların (mənfi və müsbət) alınması və belə mühitdə maddələrin malekulyar quruluşuna nüfuz edə biləcək ölçü cihazlarının olması zəruridir. İlk dəfə belə cihazlar 1982-ci ildə ABŞ-da hazırlanmışdır.  Alimlərin və mühəndis – texniki işçilərin intellektual töhfəsi istehsal edilən məhsulun elmtutumluluğunu və onun rəqabətlilik qabiliyyətini tədricən artırırdı. Elmi biliklər maddi istehsalın nəzəri əsasına çevrilmişdir. Odur ki,   inkişaf etmiş ölkələrin hamısında fundamental nəzəri araşdırmalara (FNA) və axtarış xarakterli elmi-tədqiqat işlərinə diqqət artırılır. Məhz belə işlər innovasiya fəaliyyəti üçün bilik potensialını yaradır.

Bir qayda olaraq, bütün FNA elmi problemin qoyuluşundan başlanır. Bu problemi həll etmək üçün zəruri olan əlavə məlumatlar dəqiq bilik formasında faktlar şəklində seçilir. Alim qarşısına qoyduğu məqsədi əsas götürərək faktları seçir və təhlil edir. Faktlar həm elmi hipotez irəli sürmək üçün, həm də onu əsaslandırmaq üçün zəruridir. Bir və ya bir qrup hipotezin irəli sürülməsi idrakın yeni nəticələrə doğru hərəkət yoludur. Alim çoxsaylı hipotezlər arasında ən çox ehtimal ediləni seçir və onu hərtərəfli tədqiq edir. Əgər hipotez həqiqi biliyə müvafiqdirsə və onun formal – məntiqi ziddiyyətləri yoxdursa, o, nəzəri cəhətdən işlənmiş biliyə, gerçəkliyin nəzəri təsvir vasitəsinə çevrilir, bəzi hallarda isə yeni ixtira və kəşflərə gətirib çıxarır.

 Alim FNA-nın nəticələrinə öz məqsədləri mövqeyindən yanaşdığı üçün yeni elmi bilikdən cəmiyyətin tələbatının təmin edilməsi üzrə praktiki baxımdan istifadə etməyə çalışır. Axtarış xarakterli elmi - tədqiqat işi (ETİ) aparılarkən problemin qoyuluşu nəzəri biliyin maddiləşdirilməsi haqqında elmi-texniki ideya irəli sürülməsilə eyniləşdirilir. Axtarış xarakterli ETİ-nin mühüm nəticəsi nəzəri biliklərin və kəşflərin praktikada istifadə edilməsi, ictimai istehsalda elmi – texniki potensialın artırılması metodlarının köməyilə elmi cəhətdən əsaslandırılmasıdır. 1 saylı cədvəldə elmi biliyin təkamülünün nəzəri və praktiki əhəmiyyəti meyarları verilmişdir.

FNA və axtarış xarakterli ETİ-nin aparılmasının nəticələrinə əsasən elmi biliklərin potensialı öz xüsusiyyətlərinə görə mühüm intellektual məhsuldur.

 

Cədvəl 1

Elmi biliyin təkamülünün nəzəri,  praktiki əhəmiyyəti və meyarları

Elmi problemin həlli prosesi

Aparılmış tədqiqatların nəticələri

Elmi biliklərin təkamülü

Elmi biliyin təkamülünün intellektual məhsulu

1

2

3

4

Elmi problemin qoyuluşu və həlli üçün faktların seçilməsi və təhlili

 

 


Tədqiqat istiqamətləri üzrə hipotezlərin irəli sürülməsi və onların faktlar əsasında yoxlanması

Yeni nəzəri bilik

 

 

 

 

İdrak fəaliyyəti istiqamətləri üzrə kəşflər

Mövcud biliklərin və kəşflərin maddiləş­dirilməsi haqqında elmi-texniki ideyaların axtarışı və onların irəli sürülməsi

Biliklərdən və kəşflərdən istifadə edilməsinin yeni metodlarının əsaslandırılması və eksperimental yoxlanılması

Elmi biliklər potensialının ümumiləşdirilməsi

Elmi bilik sahələri üzrə dərsliklər və tədris–metodik ədəbiyyat nəşri

Təhsil sahəsində elmi-pedoqoji kadrların və mühəndis – texniki işçilərin hazırlanması

 AÇIQLAMA

Məsələn, kəşf və ya yeni fundamental nəzəri bilik üçün lisenziya rəsmiləşdirmək mümkün deyildir, çünki onları hər hansı ekvivalenti ilə müqayisə etmək mümkün deyil, yəni onları qızıl paritetə və ya dönərli valyutaya çevirmək olmur. Adətən onların yüksək evristik dəyəri beynəlxalq və ya dövlət mükafatları ilə qeyd edilir. Radioaktivlik nəzəriyyəsini və atomun planetar modelini yaratmış Ernest Rezerfordun; nisbilik nəzəriyyəsinin müəllifi və müasir fizikanın banisi Albert Enşteynin; İlk lazer kvant generatorunu və güclü bərk maddəli impuls lazerləri nəzəriyyəsini yaratmış akademiklər N.Q.Basov, A.M.Proxorov və amerikalı Ç.Taunsun kəşfləri ümumbəşəri əhəmiyyət kəsb edən FNA-nın nəticələrinə aiddir. Bu kəşflərin mənbələri insanı əhatə edən maddi aləmdə materiyanın hərəkətinin və onun inkişafının təzahürünün obyektiv qanunları şəklində mövcuddur.

Müasir dövrdə FNA-ların və axtarış xarakterli ETİ-nin nəticələri əsasında alınan intellektual məhsullar olmadan yüksək elmtutumlu və yeniliyi ilə seçilən rəqabətqabiliyyətli məhsulların yaradılması praktiki olaraq qeyri – mümkündür. Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş bütün ölkələrdə ictimai istehsalın son məhsulunun intellektual tərkib hissəsinin artırılmasına yönəldilmiş innovasiya fəaliyyətinin inkişafına böyük əhəmiyyət verilir. Ona görə də tətbiqi ETİ və təcrübi – konstruktor işlərinin və eləcə də layihə - texnoloji işlərin (LTİ) yerinə yetirilməsi elmi biliklərdən daha dolğun istifadə edilməsinə əsaslanır, bu isə yeni məhsulun yüksək rəqabətqabiliyyətini təmin edir.

Bütövlükdə innovasiya fəaliyyəti sistemində tətbiqi araşdırmalar və tədqiqatlar axtarış xarakterli ETİ-dən sonra aparılır. Mahiyyət etibarilə, ETİ  texniki – konstruktor işləmələrindən (TKİ -dən) əvvəl və ya onunla paralel, yaxud ondan sonra aparıla bilər, eləcə də bu işlərin müstəqil istiqamətləri  ola bilər (məsələn, istehsalın təşkili, idarəetmə sistemlərinin layihələndirilməsi və s. sahələrdə).

AÇIQLAMA

 

TKİ-dən əvvəl aparılan tətbiqi ETİ-nin əsas məqsədləri ictimai istehsalın, iqtisadiyyatın bu və ya digər tələbatının təmin edilməsi metodunun kəmiyyət xarakteristikalarını müəyyən etməkdən ibarətdir. Bu xarakteristikalar TKİ üçün texniki tapşırıqlarda və ona dair təkliflərdə əks olunur. Onlar TKİ-nin yerinə yetirilməsi prosesində həm eskiz – texniki layihələndirmə mərhələsində, həm də təcrübi nümunələrin  hazırlanması və sınaqdan keçirilməsi də daxil olmaqla işçi konstruktor sənədlərinin hazırlanmasında kəmiyyət baxımından təsdiqlənir. Ona görə də mövcud problemin həllinin elmi – texniki axtarışının çoxvariantlı olmasını təmin etmək məqsədilə bir sıra tətbiqi ETİ aparılır. Bu, innovasiya fəaliyyətinin səmərəsini artırır.

Yeni məhsulun yaradılması prosesində TKİ-dən əvvəl və onlardan sonra aparılan tətbiqi ETİ arasında qarşılıqlı əlaqələr  2 saylı cədvəldə təsvir edilir. Bu işlər bütövlükdə innovasiya fəaliyyəti sisteminin “elm” və “texnologiya” komponentləri üzrə elementləridir.

Texnoloji yönümlü tətbiqi ETİ-lər sahəsində innovasiya fəaliyyəti yeni proseslərin yaradılmasına və inkişaf etdirilməsinə yönəldilir. Bu proseslər sayəsində yeni texnoloji ukladın hakim mövqeyi, ölkənin iqtisadi potensialının yüksəlməsi, milli sərvətlərin artması təmin edilir. Bu halda nəzərə almaq lazımdır ki, texnoloji profilli tətbiqi ETİ aparılması üçün sərf edilən vaxt TKİ ilə müqayisədə xeyli azdır və işlərin hər biri başqa işlərdən asılı olmayaraq aparılır, bu isə yeni məhsulun iqtisadi göstəricilərinə ciddi təsir edir. Bir tətbiqi ETİ-nin aparılması üçün faktiki məsrəflər TKİ-nin yerinə yetirilməsi xərcləri ilə müqayisədə dəfələrlə aşağıdır.

       Konstruksiyasının texnolojilik göstəricisinin yaxşılaşdırılması yeni məhsul hazırlanmasının daha qənaətli metodlarını tətbiq etməyə imkan verir. Enerjiqoruyucu texnologiyalar üzrə tətbiqi ETİ isə, öz növbəsində enerji sərfini və məmulatın hazırlanmasının maya dəyərini azaltmağa imkan verir. Bundan əlavə, yeni məmulatın istismarda etibarlılığının artırılması üzrə tətbiqi ETİ uzun illər boyu Yaponiyada sınaqdan keçirildiyi kimi, yeni məhsullar üçün lisenziyalar almaq yolu ilə yeni məhsulun patent saxlayıcısı olan ölkə ilə müqayisədə daha yaxşı hazırlamağa və həmin ölkəni eyni əmtəələr bazarında sıxışdırmağa imkan verir.

        Cədvəl 2

Yeni məhsulun yaradılması prosesində TKİ – dən  əvvəl və onlardan sonra

aparılan tətbiqi ETİ arasında qarşılıqlı əlaqələr

 

TKİ üçün texniki tapşırıq və texniki layihə hazırlanması məqsədilə tətbiqi ETİ  

Yeni məhsulun yaradılması prosesi

Yeni məhsulun təcrübi nümunələri üçün sınaqdan çıxarılmış texniki sənədlərin verilməsi də daxil olmaqla TKİ

 

Yeni məhsulun geniş miqyasda (seriya həcmindən asılı olaraq) istehsalının texnoloji cəhətdən mənimsənilməsi

TKİ üçün texniki tapşırıq və texniki layihə hazırlanması məqsədilə tətbiqi ETİ  

 

 

Elm tutumlu texnoloji proseslərin hazırlanması üzrə tətbiqi ETİ

Məmulatın konstruksiyasının hazırlanma texnologiyasının təkmilləşdirilməsi üzrə tətbiqi ETİ

Yeni məmulatın istismarda etibarlılığının artırılması üzrə tətbiqi ETİ

Texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılması üzrə tətbiqi ETİ

Enerji qoruyucu texnologiyalar

         

İnnovasiya fəaliyyətinin texnoloji istiqamətli tətbiqi ETİ aparılması hesabına məmulatların daha yüksək istismar göstəriciləri təmin edilirsə, əmək və material məsrəfləri azalırsa, iqtisadiyyat kifayət qədər səmərəli inkişaf yoluna çıxarılır. Elm tutumlu məhsullar istehsalında texnoloji liderlik o deməkdir ki, bütövlükdə innovasiya fəaliyyəti sisteminin mühüm komponentlərindən biri olan iqtisadiyyatın vəziyyəti yaxşılaşmışdır. Muzdlu işçilərin intellektindən maksimum istifadə edilməsi iqtisadi inkişafın daha bir amilidir. Bu isə təhsilin kifayət qədər inkişaf etmədiyi şəraitdə mümkün deyil.

Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş bütün ölkələrdə bütövlükdə innovasiya fəaliyyəti sistemində “təhsil” komponentinə həmişə müstəsna əhəmiyyət verilmişdir. Azərbaycanda əhalinin 30% -dən çoxunun ali və orta ixtisas təhsili var. Bu, innovasiya fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi, istehsalda yüksək texnoloji proseslərə xidmət edilməsi üçün kifayət qədər yüksək potensialdır. Təhsilin  inkişafı elmin, texnologiyanın və iqtisadiyyatın vəziyyəti ilə müəyyən edilir. Təhsildə əsas intellekt daşıyıcısı elmi, texniki, iqtisadi və ümumi peşə bilikləri verən müəllimdir. Ali məktəbdə və aspiranturada mütəxəssislər hazırlanması təhsilin səviyyəsinə təqdim edilən yüksək tələblərə müvafiq olması üçün həm akademiya institutlarında, həm də ölkənin aparıcı ali məktəblərinin kafedralarında FNA aparılması gedişində toplanmış elmi biliklər potensialından istifadə edilməlidir.  2 saylı cədvəldən göründüyü kimi, elmi biliklərin ümumiləşdirilməsinin nəticələrindən dərsliklər və elmi – metodiki ədəbiyyat nəşri üçün istifadə edilir. Bu nəşrlər isə sonradan elmi – pedoqoji kadrlar və mühəndis – texniki işçilər hazırlanmasında tətbiq edilir. Qəbul edilmiş qaydaya görə əsas tədris fənlərinin öyrədilməsinə elmi biliklərin ayrı – ayrı sahələri üzrə aparıcı alimlər və maddi istehsal sahəsində çalışan yüksək hazırlıqlı mütəxəssislər cəlb edilir.

Xüsusi halda innovasiya yeni məhsulun və ya xidmətin yaradılması ideyasının verilməsi, ideyanın mənimsənilməsi və onun həyata keçirilməsi prosesini əhatə edir.

Bu halda innovasiya prosesi müxtəlif yollarla həyata keçirilə bilər. Hər bir konkret halda ən səmərəli yolun seçilməsi texnologiyanın xarakterindən, son məhsulun bazarından, firmanın potensialından, iqtisadi mühitdən, rəhbərin səriştəliliyindən və s. asılıdır. İnnovasiya prosesi müxtəlif qruplar tərəfindən yerinə yetirilən ardıcıl, çox sahəli və çoxmərhələli proseslərdən ibarətdir:

  • yeni ideyaların axtarılması, onun qiymətləndirilməsi, biznes-planın tərtib edilməsi;
  • lazımi resursların axtarılması, təcrübi nümunələrin yaradılması və sınaqdan keçirilməsi;
  • satış bazarının öyrənilməsi və əmtəənin bazara

Texnoparklar və onların yaranması səbəbləri

Ali məktəb nəzdində ilk texnopark 1947-ci ildə ABŞ-ın Boston şəhərində yaranmışdır. Bu texnoparkın eləcə də onun ardınca digər universitetlərdə yaradılan texnoparkların 10 illik fəaliyyətindəki müvəffəqiyyətlər o dərəcədə yüksək olmuşdur ki, artıq 70-ci illərdə texnoparkların sayı sürətlə artmağa başlamışdır.

Texnoparkların fəaliyyəti “çətir strukturu”  adlanan formada həyata keçirilir.

Bu strukturlarda (bunlara -  həmçinin biznes inkubatorları, innovasiya mərkəzləri, injinirinq mərkəzləri və sairə də aid edilir.) fəaliyyətə başlayan işgüzarlara - alimlər, mütəxəssislər,  layihə işləmələri yerinə yetirənlər tərəfindən elə xidmətlər göstərilir ki, onlar sürətlə öz layihələrini və biznes-planlarını həyata keçirə bilsinlər.

Texnoparkların yaradılmasında əsas məqsəd – yüksək texnologiyalarla əlaqədar olan elmi , konstruktor və texnoloji işləmələri həyata keçirməkdir.

Adətən texnoparklar hüquqi şəxs statusuna malik olurlar və onların fəaliyyəti qaydaları aşağıdakı kimidir.

Texnoparkların müştəriləri yenilik ideyalarının müəllifləri olur.Onlar öz ideyalarını həyata keçirmək üçün yenilik ideyasının biznes – planını texnoparkın müdiriyyətinə təqdim edirlər. Sonuncular tərəfindən bu layihə ciddi ekspertizadan keçirilir. Bəyənilən layihə həyata keçirilmək üçün texnoparka qəbul edilir.

Bundan sonra layihənin müəllifi ilə texnopark rəhbərliyi arasında 2-3 illik müqavilə bağlanılır. Müqavilə bağlandıqdan sonra yeniliyin müəllifi texniki parkın müştərisi hesab edilir. Tərəflər müqavilədə göstərilənlərə əməl etməsələr onda müqavilə qüvvədən düşə bilər. Müştərilərin, müqavilədə göstərilən müddətə uyğun texnoparkda  fəaliyyət göstərmələri üçün istehsal modulu – “yuva” verilir.  Burada texnoparkın müştəriləri güzəştli şərtlərlə texnoparkda yaradılan telekommunikasiyadan, informasiya bazasından, audit (mühasibatlıq) injinirinq (mühəndislik), rekrument (rəhbər kadrların seçilməsi), menecment (idarəetmə) və bu kimi sahələr üzrə məsləhət xidmətlərindən istifadə edirlər. Kənardan lazım olan mütəxəssisin axtarılmasına müştərinin heç bir ehtiyacı qalmır. Bunların hamısı texnoparkda təşkil edilir. Qeyd edilən xərclər və layihənin həyata keçirilməsi ilə bağlı olan digər xərclər layihə müəllifi tərəfindən ödənilir.   Nəzərə almaq lazımdır ki, texnoparklar nə qrant, nə də ianə təşkilatıdır.

Maliyyələşdirmə mənbələrini texnoparkın müştəriləri özləri müəyyən etməlidirlər. Onlar banklardan kredit almaq, donar təşkilatlarını bu işə cəlb etmək və vençur maliyyələşdirilməsindən istifadə etməklə layihənin həyata keçirilməsi xərclərini özləri ödəyə bilər.

Nadir hallarda texnoparklar öz müştərilərinə kredit verə bilərlər.

Həyata keçirilən layihə daha səmərəli və mənfəətli olan halda göstərilən xidmətlər hesabına texnoparkı yaradan Ali məktəb əlavə mənfəət qazanır.

Baxmayaraq ki, müxtəlif ölkələrin iqtisadi şəraiti bir – birindən kəskin surətdə fərqlənirlər, lakin texnoparkların ali məktəblərin nəzdində yaradılmasının universal bir səbəbi vardır. Bu səbəb ondan ibarətdir ki, ali məktəbin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradılsın. Belə şərait, qeyd edilən xidmətlərin köməyilə   ali məktəb büdcəsinin maliyyələşdirmə mənbələrinin artması hesabına təmin edilir.

Maliyyələşdirmə sisteminin birinci əsas mənbəyi tədris və elmi-tədqiqat fəaliyyətinin dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsidir.

 İkinci mənbə - Ali məktəb büdcəsinin elmi – tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsi hesabına artırılır. Əksər hallarda, ali məktəblərdə elmi – tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsini laboratoriyalar təmin edə bilmir. Bu halda ali məktəblərdə Elmi Tədqiqat Bölməsi (ETB) yaradılır. ETB – nin əsas vəzifəsi elm və texnikanın müxtəlif sahələri üzrə elmi – tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinin həyata keçirilməsidir. Bəzi hallarda ali məktəblərdə yerinə yetirilən fundamental tədqiqatları həyata keçirmək üçün, onun nəzdində hüquqi statusa malik olan yeni təşkilatlar yaradılır. Bunlar Elmi Tədqiqat İnstitutu (ETİ), Universal Elmi Mərkəz (UEM) və yaxud kiçik müəssisə (KM) formasında ola bilər. Qeyd edilən hüquqi şəxslərin birləşdirilməsilə ali məktəblərdə texnoparklar yaradılır.

Üçüncü mənbə - ödənişli əsaslarla təhsil fəaliyyətinin aparılması (ödənişli qəbul, müxtəlif təhsil xidmətlərinin göstərilməsi).

Dördüncü mənbə - texniki ali məktəblərin istehsal fəaliyyəti hesabına olan maliyyələşmədir.

Beşinci mənbə - beynəlxalq proqramların yerinə yetirilməsinə görə maliyyələşdirmə, sponsor tərəfindən edilən yardımlar və s.

Texnopark  müştəriləri  fəaliyyətinin əsasını istehsal fəaliyyəti təşkil edir. Bu fəaliyyətin həyata keçirilməsilə bağlı olan problemləri həll etmək üçün universitetlərin nəzdində yaradılan kiçik servis xidməti müəssisələri    universitetlər ərazisində yerləşdirilən kiçik müəssisələrə geniş servis xidmətləri göstərir. Məhz sonuncu texnoloji park yaxud qısa şəkildə texnopark adlanır. Yaradılan bu birliyin sərəncamında kifayət qədər torpaq sahəsi olur.

Dünyada yaradılan texniki parklar öz fəaliyyətlərinə görə bir – birindən fərqlənirlər.

Texnoparkların ən geniş yayılmış forması “Elmi parklar” dır. Bu elmlə  sənayenin elə inteqrasiyası formasıdır ki, öz növbəsində ərazi – sənaye komplekslərinə aid edilir. Elmi parkların inkişafı məlum mərhələlərdən keçmişdir. Bunlar, ilk dəfə XX əsrin 60-cı illərində ABŞ-da yaranmış, 80-ci illərdə isə onun nisbətən təkmilləşdirilmiş forması ABŞ-da və Qərbi Avropa ölkələrində (Böyük Britaniya, Fransa, AFR) yaranmışdır. 80-ci illərdən sonra isə, əvvəllər texnoparkı olmayan Yaponiya və Uzaq Şərqin digər ölkələrində yaranmağa başlamışdır.

“Elmi parklar”ı şərti olaraq üç modelə - Amerika modelinə (ABŞ, Böyük Britaniya), Yaponiya modelinə (Yaponiya) və qarışıq modelə (Fransa, AFR) ayırmaq olar.

Bunlar haqqında qısa məlumat verək:

Amerika modeli (ABŞ, Böyük Britaniya) öz növbəsində üç tipə ayrılır:

1. “ Sözün dar mənasında” elmi park;

2. “ Tədqiqat parkı”. Bu birinci tip modeldən onunla fərqlənir ki, burada işlənilmələr yeniliyin prototipinin yaradılması mərhələsinədək davam edir;

3. “Biznes inkubatorları” (ABŞ-da ) və innovasiya mərkəzləri (Böyük Britaniya və digər Qərbi Avropa ölkələri). Burada yeni yaradılan müəssisələrə sığınacaq verilir, onlara nisbətən ucuz qiymətlərlə torpaq və binalar icarəyə verilir, biznes layihələrin həyata keçirilməsi üzrə məsləhət xidmətləri göstərilir, laboratoriya avadanlıqlarından istifadə etmək hüququ verilir.

Ən nüfuzlu və nəhəng “elmi park” ABŞ-ın Stenford Universitetinin ərazisində yerləşən - Stemford elmi parkıdır. İcarəyə verilən torpaq sahələrində (51 ilə) yalnız “yüksək texnologiyalı” kompaniyalar yerləşdirilmişdir. 1981-ci ildən parkın torpaqları tam tutulduğundan park dolmuş elan edilmiş və yeni kompaniyalar parka qəbul edilmir. Hal-hazırda parkda 80 kompaniya yerləşdirilmişdir ki, burada da 26 min işçi çalışır. Parkın müştəriləri  ABŞ – ın geoloji xidmətinin baş təşkilatları, elektrotexnikanın nəhəngləri (İBM, Hevvlett Paskar),  aerokosmik tədqiqatlar üzrə kompaniyalar Lokxid kimyəvi və bioloji texnologiyaya malik olan kompaniyalardır.

“Tədqiqat parklarına” misal olaraq, İllion Texnoloji İnstitutunun Tədqiqat Mərkəzini göstərmək olar. Parkın ərazisində sənaye kompaniyalarına məxsus olan tədqiqat laboratoriyaları və digər kiçik müəssisələr deyil, qeyri-kommersiya xarakterli tədqiqat institutları yerləşdirilmişdir. Tədqiqat mərkəzinin orta illik büdcəsi – 68 mln. dollar təşkil edir. 

“Tədqiqat parklarının ideal” tipinə misal olaraq Şotlandiyanın – Xeriot – Yott parkını göstərmək olar. Bu Avropada yeganə “elmi-parkdır” ki, yalnız elmi – tədqiqat işlərinin aparılmasına icazə verilir və kütləvi istehsala qadağa qoyulur.

Keçən əsrin 80-ci illərinin əvvəlindən başlayaraq Qərbi Avropa ölkələrində onlar üçün yeni olan kiçik “yüksəktexnologiyalı” müəssisələrin tələbatını ödəməyə istiqamətlənmiş – innovasiya mərkəzləri yaranmağa başlandı ki, bunlar da biznes inkubatorlarına oxşar fəaliyyətlə məşğul olurlar.

İnnovasiya mərkəzlərinin əsas funksiyaları – ideya və ixtiraları kapital və sahibkarlarla əlaqələndirmək, ictimai və xüsusi fondları yeniliyin həyata keçirilməsinə cəlb etməkdir.

İnnovasiya mərkəzlərinin funksiyası innovasiya prosesinin müxtəlif mərhələlərini əhatə edir. Xüsusilə, eksperimental istehsaldan yeni məhsulun kommersiya əsasında mənimsənilməsinə keçidin həvəsləndirilməsi bu qurumun əsas funksiyalarından biridir. Bu məqsədin həyata keçirilməsinə heç də, həmişə yeni kompaniyaların yaradılması tələb olunmur. Çox vaxt innovasiya mərkəzləri tədqiqatçı işgüzarlara artıq istehsalı mənimsənilən məhsullara lisenziya satışı üzrə köməklik göstərir.

Bir sıra innovasiya mərkəzləri yerli hakimiyyət orqanlarının tabeliyində olur. Lakin daha iriləri Brüseldə bazası yerləşən Avropa şəbəkəsinə daxil olur. Şəbəkə özündə 40-dan çox innovasiya mərkəzlərinin birləşdirir.

Avropa şəbəkəsi müxtəlif ölkələrin innovasiya mərkəzlərini əlaqələndirərək, firmalara ölkələrarası texnologiya ticarətini asanlaşdırır.

Yapon modeli

“Elmi park”-ların Yapon modeli Amerika modelindən fərqli olaraq, “texnopolis” adlanan tamamilə yeni şəhər ərazisinin yaradılmasını həyata keçirirlər. Bu ərazidə qabaqcıl pioner sahələri eləcə də, elmtutumlu sənaye məhsullarının mənimsənilməsi istiqamətində elmi – tədqiqat işləri yerinə yetirilir.

“Texnopolis” layihəsinin həyata keçirilməsinə 1882-ci ildə başlanılmışdır. Texnopolislərin yaradılması üçün 19 zona seçilmiş və bərabər bölgü əsasında bu zonalar 4 – adada yerləşdirilmişdir.

Bütün texnopolislər aşağıdakı kriteriyalara cavab verməlidirlər:

  • elə yerləşdirilməlidirlər ki, “öz valideyn şəhərinə” gediş - gəliş müddəti 30 dəqiqədən artıq olmasın və Tokio, Naqou yaxud Osaki şəhərlərinə gediş müddəti bir günədək olsun;
  • tutduqları sahə 500 kvadrat mildən artıq olmasın;
  • müasir elmi-texniki komplekslərin, universitetlərin, elmi-tədqiqat institutlarının balanslaşdırılmış yığımına  və yaşayış üçün hər cür rahatlığa malik olmalı;
  • mənzərəli rayonda yerləşdirilməli, yerli ənənələrlə və təbii şəraitlə vəhdət təşkil etməlidir.

       Yaponiyanın texnopolisləri haqqında daha müfəssəl təsəvvürə malik olmaq üçün – Tokiodan Şimali Şərqə 35 mil məsafədə yerləşən Sükuba texnopolisi haqqında məlumat verək. Bu şəhər “beyin şəhəri ” adlanır. Burada  on bir min beş yüz adam yaşayır və onlar əlli dövlət tədqiqat institutlarında və iki universitetdə çalışırlar. Sükubada Yaponiyanın doxsan səkkiz aparıcı Dövlət tədqiqat laboratoriyalarının otuzu yerləşdirilmişdir ki, bu da şəhəri ən iri elmi mərkəzlərdən birinə çevirmişdir.

“Texnopolislərdən” fərqli olaraq bu elmi mərkəzdə əsas məqsəd elmi araşdırmaların nəticələrinin istehsala tətbiq edilməsi məqsədilə – tədqiqat işlərinin aparılmasıdır.

Sükuba – fundamental tədqiqat şəhəridir  və burada qeyri-dövlət sektorunun rolu çox da böyük deyildir.

Texnopolislərin tikintisi regional səviyyədə yerli vergilərin və korporasiya ödənişi hesabına maliyyələşdirilir. Bir sıra “texnopolislərin ” özəyi (Xirosima UB , Kaqosima) özəyi Sükuba tipli (elmi şəhərciyi) tikintisi hesab edilir. Bəziləri yerli universitetlərdə elmi və mühəndis fakültələrinin yeniləşdirilməsi ilə kifayətlənirlər. Əksər texnopolislər “sərhəd texnologiyaları” adlanan mərkəzlər yaradırlar. Bu isə birgə tədqiqatların aparılmasına və vençur biznesinin həyata keçirilməsinə imkan yaradır.

ABŞ-da yapon modelinə müvafiq olan texnoparklara rast gəlinir. Belə texnoparklara misal olaraq Karalina texnoparkını göstərmək olar. ABŞ-ın Şimali Karalina ştatında keçən əsrin  20-ci illərində Tədqiqat üçbucağı formalaşmışdır. Bu mürəkkəb struktur bir tərəfdən şəhərlər arasında yerləşmiş universitetlərə və bu şəhərlər arasında boş torpaqların icarəyə götürülməsinə əsaslanır, digər tərəfdən bir sıra yerli və transmilli korporasiyalara əsaslanır. Dünyada tanınmış belə korporasiyalar yerli hakimiyyət orqanlarının icazəsilə burada öz vəsaitləri hesabına tədqiqat korporasiyaları və istehsal sexləri tikirlər ki, bunlar da yeni texnologiyaya istiqamətlənirlər. Beləliklə Karalina texnoparkının texnopolis və ya elmi-texnopolis adlandırılması daha düzgün olardı. Texnopolislərin əsas üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, burada müxtəlif sahələr üzrə mütəxəssislər qarşılıqlı surətdə fəaliyyət göstərirlər. Məhz belə intellektual mühitdə gözlənilmədən yeni ideyalar yaranır. Bəzi hallarda və mühitdən istifadə etmək məqsədilə çox da uğur qazanmayan firmaları belə texnopolisdə yerləşdirirlər. Onlar ümid edirlər ki, müəyyən yeni ideyalara əsaslanaraq öz təşkilatlarında yenidənqurma işləri aparacaqlar və nəticədə öz mənfəət səviyyəsini yüksəldəcəkdir.

Texnopolislərin öz qaydaları və əsasnamələri vardır ki, hamı ona əməl edir. Texnopolislərin tərkibində müxtəlif yönümlü və tipli texnoparklar və bir sıra hallarda təlim strukturları vardır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, texnoparklar heç vaxt təlimlə məşğul olmurlar. Xüsusi menecer məktəbləri fəaliyyət göstərirlər. Adətən texnoparklarda alim və tədqiqatçı mühəndislər çox olur, menecerlər isə çatışmır. Eyni zamanda texnoparklarda kifayət qədər   inkişaf etmiş infrastruktur vardır. Bunlara misal olaraq nəqliyyat turist agentliyini göstərmək olar. Bəzi hallarda texnopolislərin polisləri vardır ki, adətən onlar gözə az çarpır, lakin yaxşı işləyirlər. Texnopolislər ucqar əyalətlərdə yerləşirlər və iri mərkəzlərdən uzaq olurlar. Lakin burada yaşayan və işləyən insanlar xarici aləmə çox asan çıxa bilirlər. Çünki burada Beynəlxalq aeroportlar fəaliyyət göstərir. Odur ki, istənilən halda dünyanın müxtəlif aparıcı kompaniyalarına baş çəkə bilirlər.

Qarışıq model

Elmi parkların qarışıq modelinə, yəni yapon və amerikan modellərinə istiqamətlənmiş elmi parklara misal olaraq Fransada yaradılan parkları göstərmək olar. Bunlardan ən nüfuzlusu Rivere şəhərində yerləşən Sofiya Antipolis – parkıdır. Bu parkın sahəsi 2000 hektardır, 80-ci illərin ortalarında parkın sahəsi kompaniyalara və tədqiqat şirkətlərinə satılmışdır. Parkda çalışanların sayı 6 min nəfərə yaxındır.

                                                                                        A.H.Tağıyev,

    Türk Dünyası Araşdırmaları Beynəlxalq

    Elmlər Akademiyasınınprofessoru