|
Sahibkarlıq: Firma neçəyədir?
Firma bazarda nə qədər baha qiymətləndirilirsə və bu qiymətləndirmə nə qədər sabitdirsə, onun sahiblərinin iqtisadi rifahı da bir o qədər yüksəkdir. Beləliklə, “Firma neçəyədir?”
Bu sualın cavabı firmanın hansı nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirilməsindən və firmanın dəyəri qiymətləndirilmənin aparılma məqsədindən asılıdır. Bu sahədə universal metod yoxdur.
Firmanın dəyərinin qiymətləndirilməsi aşağıdakı kimi aparıla bilər:
-Hədiyyənin, var-dövlətin, mülkiyyətin vergiqoyma məqsədilə qiymətləndirilməsi;
- firma işçilərinin onun səhmdar kapitalında iştirak planının əsası kimi;
- firmanın və ya onun səhmlərinin alqı-satqısı kimi;
- firma ləğv olunduğu zaman;
- firmalar birləşdiyi və ya ayrıldığı zaman;
- maliyyə zəbti və mülkiyyətin firmaya rekonstruksiyası zamanı;
- bank kreditinə firma aktivlərinin girov qoyulması ilə ərizə verilməsi zamanı;
- boşanmalar zamanı;
- sığorta müqavilələrinin bağlanması zamanı;
- sığorta hadisəsi baş verdiyi zaman;
- müflis elan olunma zamanı;
- yeni səhmlərin və digər qiymətli kağızların buraxılması zamanı.
Firmanın qiyməti bir neçə formada ola bilər:
1) ədalətli bazar qiyməti - dövlət orqanları tərəfindən qəbul olunan, həm iri, həm də xırda səhmdarlara sərfəli olan və analoji obyektlərin orta bazar qiymətinə yaxın olan qiymət;
2) sərmayə qiyməti - bu firmanın müəyyən sərmayəçi üçün onun bütün planları, üstüntutmaları, vergi xüsusiyyətləri, mümkün sinergetika və məhdudiyyətləri nəzərə alınmaqla olan qiymət.
3) daxili və ya bünövrə qiyməti – firmanın bütün xüsusiyyətlərinin və bazar amillərinin diqqətli və razılaşdırılmış öyrənilməsi nəticəsində alınan qiymət;
4) davam edən biznesin qiyməti – Bu qiymətin alınması zamanı qiymətləndirici nəzərdə tutur ki, firma qeyri-müəyyən müddət işləməyə davam edəcək;
5) ləğvolma qiyməti;
6) balans və ya mühasibat qiyməti - firmanın aktivləri və öhdəlikləri haqda mühasibat sənədləri əsasında alınmış qiymət;
7) real bazar qiyməti - firmanın hazırda mövcud olan faktiki əlverişli bazarda səmərəli müddət ərzində satılması mümkün olan qiymət.
Müxtəlif leqal formalı firmalar arasında mövcud olan fərqləri də nəzərə almaq lazımdır. Özəl firmalar kiçik səhmdar cəmiyyətlərindən və səhmləri daim fond bazarlarında satılan iri korporasiyalardan fərqli qiymətləndirilir.
Maliyyə analitiklərinin çoxu üçün firmanın səhmlərinin daxili qiyməti xüsusilə mühümdür. Çünki səhmlərə sahibolma – firmaya sahibolma deməkdir.
Daxili və ya bünövrə qiyməti. Daxili qiymətin hesablanması zamanı analitik realist olmağa, real bazar şəraitinə qarşı öz qiymətləndirmələrini artırıb-azaltmamağa çalışır. Ona səhmlərin qiymətinə təsir edə biləcək aşağıdakı amilləri nəzərə almaq lazım gəlir:
- Firma aktivlərinin qiyməti. Firmaya müxtəlif mülkiyyət məxsusdur, o, satıla və satışdan gələn gəlir səhmdarlar arasında bölüşdürülə bilər. Davam edən biznes mövqeyindən qiymətləndirmə zamanı əgər firmanın əsas istehsalının davam etdirilməsi üçün lazım olmayan aktivlər aşkar olunmursa bu qiymət nəzərə alınmır. Lakin bu halda da artıq olanlar satılır və sonra firma qiymətləndirilir. Amma aktivləri qiymətləndirilmə aparılan layihənin məhdud müddəti ərzində hər zaman satmaq mümkün olmur. Son halda aktivlərin bu hissəsi qiymətləndirilməyə daxil edilir.
- Gələcəkdə ödəniləcək faiz və dividendlər. Əgər firma daha öncə götürülmüş kreditlər üzrə faiz ödəməlidirsə və ya dividendlərin verilməsi haqda elan vermişsə, o zaman bunlar səhmlərin qiymətinə təsir edir.
- Ehtimal olunan gələcək inkişaf tarifi. Əgər firmanın etibarlı, tez və sabit inkişaf gələcəyi varsa, onun səhmləri daha yüksək qiymətə olacaq.
Daxili qiyməti onu cari bazar qiyməti ilə və ya ciddi alıcının firma üçün təklif etdiyi qiymətlə müqayisə etmək üçün hesablayırlar. Bazar mükəmməl deyildir, yəni firmada olan dəyişikliklərə ani reaksiya vermir, onun səhmləri həm tam qiymətləndirilməyə, həm də həddən artıq qiymətləndirilə bilər. Analitikin əsas vəzifəsi də bu tip uyğunsuzluqların tapılmasından ibarətdir ki, bunları firmanın alqı-satqısı zamanı istifadə etsin və ya maliyyə zəbti və müflisləşmə təhlükəsinə rəhbərliyin və mülkiyyətçilərin diqqətini cəlb etsin. Firmanın bazar tərəfindən bərabər qiymətləndirilməməsi müvəqqəti xarakter daşıyır, ona görə də istənilən qiymətləndirmə yalnız qeyri-müəyyən müddət ərzində düzgün sayılır. Bu niyə belədir? Bu, maliyyə elminin hələ birmənalı cavab tapmadığı suallardan biridir.
Daxili qiymət metodu aşağıdakı əsas səbəblərə görə heç də həmişə işləmir:
- Bazar mükəmməl deyildir və firmalarda baş verən dəyişikliklərə zamanında reaksiya vermir.
- Elə firmalar vardır ki, onların uğuru hesablamaların dərinliyindən və dəqiqliyindən deyil, spekulyativ amillərdən və müvəffəqiyyətdən asılıdır.
- Bəzi firmalar tez inkişaf edirlər və bu inkişafı öncədən demək və qiymətləndirmək çox çətindir, çünki ona dəb kimi bir amil təsir edir.
- Bazarda bəzən yeni məhsullar, texnologiyalar və sektorlar meydana çıxır. Bu yeni hadisələrin iqtisadi göstəriciləri müəyyən müddət formal təhlilə tabe olmur.
- Bəzən bazarda “qara” cərşənbə axşamları, cümə axşamları və cümə günləri olur ki, bütün bazarın səhm məzənnələri tutarlı səbəb olmadan uçuruma yuvarlanır. Bu dövrlər öncədəngörülən olmasa da, yaxşı ki, qısamüddətli olur.
- İqtisadiyyatda baş verən dövri dəyişiklikləri həmişə rasional təhlilə daxil etmək olmur. Bu hadisələr həddən artıq çoxölçülü və mürəkkəbdir.
- Bəzi ölkələrdə olan inqilabi sarsılmalar bazarın strukturunu tərpətmək, hətta dəyişmək iqtidarındadır.
Firma və ya onun hissəsinin (səhmləri) sahibliyi ilə əlaqədar olan maliyyə gəlirləri aşağıdakı mənbələrdən yaranır:
- əsas əməliyyatlardan gələn gəlir və ya pul axını;
- sərmayədən (borc alınmış və ya pay verilmiş alətlərdən faiz) əməliyyatlardan gələn gəlir və ya pul axını;
- aktivlərin satışından mədaxil;
- aktivlərin girovundan mədaxil;
- səhmlərin satışı.
Bu mənbələrin böyüklüklərinin qiymətləndirilməsi zamanı əsas maliyyə dəyişənləri:
- gəlirlər;
- pul axınları;
- dividendlər və ya dividend ödəmə qabiliyyəti;
- qazanclar;
- mədaxil;
- aktivlər;
- Kapitalın dəyəri (bank faiz tariflərinin səviyyəsi).
Bəzi hallarda sövdələşmələrin xüsusiyyətləri və digər amillər nəticəyə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilər. Bu amillərin arasında:
- firmanın qiymətləndirildiyi mövqedən və maraqlardan səhm paketinin ölçüsü (nəzarət, dominant, əhəmiyyətli, kiçik);
- idarəetmədə iştirak hüququ (səs hüququ);
- səhmləri asan, tez və itkisiz satmaq imkanı, onların likvidliyi, yəni onlar üçün təchizatlı və aktiv bazarın olması.
- Səhmlərlə əməliyyatlara qanunvericilik məhdudiyyətləri (sövdələşmənin ölçüsünə, nəzarət paketi hüququna, antiinhisar hüququna, bəzi qərarların qəbul edilməsinə məhdudiyyətlər, xarici ölkə vətəndaşlarının hüququna məhdudiyyətlər);
mülkiyyət hüququna məhdudiyyətlər;
- firmanın əsas fəaliyyət növünün dəyişdirilməsinə məhdudiyyətlər;
və s.
Firmanın dəyərinin qiymətləndirilməsi üsulları
1.Öz xərcini çıxarabilmə metodu.
Alıcılar firmanın borc vəsaitinə alınmış hansı məbləğdə pula borc kimi xidmət edə biləcəyini qiymətləndirirlər. Satıcılar bu üsulla firma vasitəsilə generasiya olunan pul axınının dəstəkləyə biləcəyi maksimal qiyməti hesablayırlar.
Metodun məntiqi belədir: Firma borc kapitalının ödənilməsi üçün mümkün olan X məbləğdə pul axını istehsal edir. Beləliklə, alıcı bu kapitalı borc ala, onu səmərəli vaxtda qaytara və biznesdən gəlir götürə bilər. Deməli, borc kapitalının ölçüsü təxminən biznesin qiymətinə bərabərdir. Hesablama belə aparılır: 7-10 il üçün (və ya daha az müddətə, bu ölkədə kapital qoyuluşlarının bu sahədə orta xərciniçıxarma müddətindən asılıdır) pul axınının proqnoz proformaları hazırlanır. Proqnozlaşdırılan pul axınından biznesi rəqabətədözümlü, işlək səviyyədə saxlamaq üçün lazım olan xərclər çıxılır. Nəticədə borc kapitalının xidməti və qaytarılması üçün lazım olan orta pul axını proqnozları əldə edilir. Bunun əsasında bu pul axını təminatı altında bankdan hansı məbləğdə pulun borc alına biləcəyi hesablanır. Kreditin layihənin orta məbləğinin 75-85%-dən çox ola bilməyəcəyini nəzərə alaraq firmanın tam qiyməti hesablanır.
Diskont olunmuş pul axınları metodu.
Bu metod firma alışını sərmayə kimi nəzərdən keçirdikdə və bir neçə il sonra satmağa hazırlaşdıqda, firmanı borc vəsaitinə tez likvidasiya və ya yenidənsatma məqsədilə əldə etdikdə, firma yüksək risk şəraitində işlədikdə tətbiq olunur:
Hesablama belə aparılır. Alıcının firmanı özündə saxlayacağı bütün dövr üçün pul axınının proqnozu tərtib olunur. Biznesin dəstəklənməsi üçün illər üzrə xərclər, vergilər və borcun xidmət xərcləri çıxılır. Sonra qalan məbləğ cari gün üçün illər üzrə diskont olunur və üst-üstə toplanır. Alınan məbləğə aktivlərin qalıq dəyəri əlavə olunur və bu ana gözlənilən öhdəliklər çıxılır. Nəticə firmanın bugünkü qiymətinə yaxındır.
Gəlir axınlarının kapitalizasiyası metodu.
Metod aktivləri üstələyən kifayət qədər vergidənsonrakı gəlirlər istehsal edən firmalara tətbiq olunur. Yaxın 12 ay üçün “dəqiqləşdirilmiş” proqnoz hesabatı hazırlanır. Əsas fəaliyyətdən vergidən sonrakı xalis gəlir hər bir sərmayəçinin bu risk səviyyəsində istənilən sərmayədən gözlədiyi tələb olunan gəlirliliyə bölünür. Nəticədən firmanın yeni sahibin öz üzərinə götürəcəyi bütün öhdəlikləri çıxılır. Yekun firmanın qiymətinə bərabərdir.
Üstün gəlirlər metodu.
Bu metod istənilən gəlirli firma üçün tətbiq olunur. Ehtimal olunur ki, əgər gəlirlər yüksəkdirsə firma aktivlərinin dəyəri üstəgəl “xoş ad” qədər qiymətə malikdir.
Aktivlərin iqtisadi dəyəri metodu.
Metod o qədər də gəlirli olmayan, azalan gəlirli firmalar üçün, eləcə də firmanın hissə-hissə satılmasının bugünkü fəaliyyətindən sərfəli olduğu hallarda tətbiq olunur. Müstəqil ekspertlər aktivlərin hər bir vahidinin real likvid dəyərini ayrıca qiymətləndirir, nəticələr isə cəmlənərək firmanın qiymətini əmələ gətirir.
Xalis dəyərin mühasibat qiymətləndirilməsi. Bu metoddan nadir hallarda istifadə olunur. Qiymət firma aktivlərindən onun öhdəliklərini çıxmaqla əldə edilir. Bu qiymətləndirmə danışıqlar zamanı əlavə arqument kimi istifadə olunur.
ABŞ vergi xidməti metodu.
Əsas etibarilə, hədiyyələrə, mirasa və s. vergilərin müəyyənləşdirilməsi üçün istifadə olunur. Firmanın aktivlərindən “qeyri-maddi” aktivlər və öhdəliklər çıxılır. Nəticəyə orta sahə tarifinə kapitallaşdırılmış “xoş ad”dan əlavə gəlir axınları əlavə olunur.
Müqayisə olunan sövdələşmələr metodu.
Buna oxşar, maliyyə sənədləşməsinin təhlil üçün əlçatan olduğu və müstəqil ekspertlər tərəfindən yoxlandığı firmaların uğurlu satışı haqda etibarlı məlumatların olduğu zaman tətbiq olunur. Öncəki sövdələşmələr qiymətləndirilən firmalarla müqayisə olunur, maddələr üzrə dəqiqləşdirmələr aparılır, hansılar ki, “Analoqu kimi satılsaydı, bizim firmanın qiyməti necə olardı? ” sualına cavab tapmaq məqsədi güdür.
Qiymət/Gəlirlər multiplikasiyası metodu.
Əsasən səhmləri fond birjalarında satılan səhmdar şirkətləri üçün tətbiq olunur. Bir sıra oxşar şirkətlər seçilir. Səhmlərin bazar qiymətinin bir səhm üzrə gəlirə bölünməsindən (Q/G) nisbəti, sonra isə bu nisbətin orta göstəricisi tapılır. Qiymətləndirilən firmanın istehsal etdiyi vergilərdən sonrakı xalis gəlir alınmış Q/ G nisbətinin orta göstəricisinə vurulur və bütün aksiyalarının cəmi halında firmanın qiymət variantını verir.
Əvəzinivermə mövqeyindən yanaşma.
Bu metod müqavilə şərtləri əsasında sığorta hadisəsi zamanı itkinin tam əvəzini vermə məqsədilə sığortalanması zamanı istifadə olunur. Müstəqil ekspert cari qiymətlərdə biznesin bərpaolunma dəyərini qiymətləndirir. Müstəqil ekspert ondan ötrüdür ki, “tam bərpaolunma” dəqiq anlayış deyil.
Sadələşdirilmiş sahə yanaşmaları.
Bəzi ənənəvi sahələrdə əsrlərlə formalaşmış, çox vaxt işi sadələşdirən, amma bu sahədə ümumən qəbul olunan münasibətlər yaranmışdır. Belə qiymətləndirmələrlə mübahisə etmək çətin olsa da, digər qiymətləndirmə metodlarının da tətbiqi ilə bunu etmək lazımdır.
Borcun təminatı metodu
Firmanın alışından sonra gələcək inkişafına cəlb olunacaq borcun miqdarını hesablamaq üçün tətbiq olunur. Firmanın hər bir aktivi ayrıca qiymətləndirilir, ümumi məbləğ isə bank sahəsinin aktivin dəyərini borc olaraq qəbul etdiyi orta göstəriciyə vurulur.
Analitik və təhlil bölməsi
|
.jpg)
