MƏQALƏLƏR

Böhranın yeddi dərsi

Maliyyə böhranını yaşadıqdan sonra siz əvvəl olduğunuzdan da yaxşı investor ola bilərsiniz. Bu gün isə bütün dünya “maliyyə sunami”si ilə əhatə olunub – nə isə öyrənmək üçün əla imkandır! Bu böhran başa çatdıqda, o qədər faydalı dərs almaq olacaq ki... Bəlkə də böyük həcmdə doktorluq dissertasiyası yazmağa kifayət edər.

Lakin ağıllı olmaq üçün heç də minlərlə dollar verib elitar maliyyə universitetində təhsil almaq lazım deyil. Gəlin baş verənlərdən nəticə çıxarmağa çalışaq. Bu təcrübə investorlara itirdikləri pulları qaytarmasa da, bəlkə “böhran” dərsləri bazarlar bərpa olunana qədər onlara fayda verər.

Dərs 1. Pulu haradan tapmalı? Siz daha yaxşı bilərsiz

“Məxfi” sövdələrlə varlanmaq mümkün deyil, buna Bernard Medoffun misalında əmin olmaq olar. Bu cür gizli investisiyalar bir qayda olaraq, işdə adi maliyyə piramidalarıdır və ya başqa dələduzluq sxemləridir. Əgər sizə hər hansı aktivlərin alqı-satqısı barədə məsləhət verərkən sövdənin bütün təfərrüatları barədə demirlərsə, siz pullarınızın hara gedəcəyi barədə ətraflı məlumat tələb etməlisiniz.  Hər ay öz aktivləriniz barədə soruşun. Əgər sizə məsələn, daşınmaz əmlakla gizli əməliyyatlar təklif olunursa, hər şeydən əvvəl ünvanla və obyektin fotoşəkilləri ilə maraqlanın.

Siz ipoteka sövdələrinə, yoxsa hər hansı biznesə investisiya yatırırsız? Öyrənin, öz pullarınızı kimə borc verirsiz, əks halda 2007-2008-ci illərdə hansısa Amerika şirkətindən borc almış şanssız əmanətçilərə rast gəlmiş olarsız. Investorlar əmin idilər ki, illik 16% olan gəlirli biznesə qoyurlar, lakin sonra aydın oldu ki, şirkətin bütün sənədləri və kredit vəsaitləri yalnız görüntü imiş. Nəticədə sadəlövh əmanətçilər 370 mln. dollar itirmişlər.

Dərs 2. Texniki yeniliklər itkilərdən qorumur

Misal üçün, yeni dəbdə olan “lonq-şort” pay fondları ideyasını götürək.  Ilk baxışdan ele görünür ki, həm uzun mövqelərdə (əvvəllər bazarlarda sakitlik olduğu kimi), həm də qısa mövqelərdə (bunlar, bazarların çökməsi zamanı daha əlverişlidir) oyun istənilən şəraitdə qazanmaq imkanı verir. Lakin praktikada belə çıxır ki, uzun mövqelərdə oynayan fondlar “ayı” bazarı şəraitində daha çox itirir. Deməli, bu cür fondlar çox şey vəd etsələr də, mənfəətləri o qədər də böyük olmur.

Digər bu kimi alətlər də (məsələn, qoyulmuş məbləğin qaytarılması şərti ilə veksellər) peşman edə bilər, belə ki, treydinqin hər hansı mürəkkəb sxemləri gözlənilməz hadisələrə – iri bankların müflisləşməsinə və ya resessiyaya qarşı zəifdir. Öz strategiyasını törəmə alətlərdə və ya derivativlərdə quran bir sıra çoxməqsədli fondlar isə çoxdan çökmüşlər.  Siz yenə də bazarların bərpa olunacağına əminsinizsə, və bu zaman öz investisiya portfelinizi də qoruyub saxlamaq istəyirsizsə, onda dinamikası S&P-500 indeksinə uyğun 500 şirkətin dinamikasına yaxın və  qısamüddətli dövlət və bələdiyyə istiqrazları ilə əməliyyatlar aparan fondla iş görün.

Dərs 3. “Orakul”ları ilahiləşdirməyin

Bazarların hərəkətini qabaqcadan müəyyən etmək üçün pul ödənilənlər nəticədə heç də həmişə haqlı olmur. Lakin indi hər bucaqda qışqıraraq nə vaxtsa maliyyə böhranının olacağını deyənləri də qəhrəman hesab etməyin. Bəzi mütəxəssislər tərəfindən “vəsaitlərin qeyri-səmərəli artıqlığı” barədə ümumi ifadələr heç də gözlənilən itkilər barədə xəbərdarlıq deyildi. Federated Prudent Bear və ya Comstock Capital Value kimi “ayı” fondların böhranlı 2008-ci ildə əldə etdikləri parlaq nəticələri nəzərdən keçirmək kifayətdir.

Yaxşısı budur, məsləhətçiniz nikbinliklə sizi iki il əvvəl vəsaitinizi ABŞ Maliyyə Nazirliyinin nağd və dövlət istiqrazlarına qoymağa inandırmışdısa, o, ən gözəl təriflərə layiqdir. Ona bir hədiyyə göndərə bilərsiz...

Dərs 4. Qısa sakit dövrlərdən sonra bazarlarda kəskin sıçrayışlar – yeni normadır

Qiymətli kağızlar və xammal aktivləri, həmçinin daşınmaz əmlak daim aşağı düşən trenddədir, lakin bu trend düzxətli deyil. Yadınıza salın, bir gün ərzində bazarlar neçə dəfə düşmüş, növbəti gün kəskin qalxmış və ya bir sessiya ərzində 1% hüdudunda tərəddüd etmişlər. “Atəş, hazırlaş, hədəfi tut” – treyderlər məhz bu prinsiplə bu gün də işləyirlər. Və gözləmək lazım deyil ki, bu vəziyyət nə vaxtsa düzələcək.

Adi investorlar üçün bu, az həcmlərdə ticarət edib, aktivləri daha çox saxlamaq və bazarların nəyə görə özlərini hər hansı məqamda necə aparması barədə izahatlara etibar etməmək deməkdir. Lakin siz açıq bazara çıxmaq istəyirsizsə, saatlarla ölçün biçin. Sizin səhmləriniz var və onlar hərrac açılan an 10% düşmüşdür – həmin an onları satmağa tələsməyin. Artıq günortaya ucuz aktiv axtaranlar qiymətlərin 10% düşməsini 4%-lə əvəz edəcək və bu zaman siz öz səhmlərinizi sata bilərsiniz.

Dərs 5. Nağd – həmişə ən əlverişli deməkdir

Əlbəttə, aktivlərin çoxunu nağd halda keşlə ticarət əməliyyatları edən fondlarla saxlamaqla çox şeydə uduzmaq olar, amma ildə 1% almaqla da,varlanmaq çətin olar. Lakin keşləri də layiqincə qiymətləndirmək lazımdır. Onların üstünlüyü ondadır ki, investorları qiymətli kağızlara qoyduqları vəsaitdən baş verəcək itkilərdən qoruyur. Keşin daha bir üstünlüyü qiymətli aktivləri minimumla almaq imkanıdır. Cari il ərzində birinci eşelondan bir çox kağızlar 50%-dən artıq itirmişdir, investorun kifayət qədər nağd pulu yoxdursa, bunlara ala bilməyəcək.

Dərs 6. Bu gün həmişəkindən daha çox risk etmək lazım gəlir

Artım qaydası ilə risklər piramidası aşağıdakı kimi görünür: keş (həmçinin ABŞ Maliyyə Nazirliyinin bank depozitləri və istiqrazları) – istiqrazlar – səhmlər – törəmə alətlər (inkişaf etməkdə olan bazarların səhmləri, xammal kağızları, opsionlar, fyuçerslər). Piramida ilə qalxdıqca, risklər də artır.

Lakin böhranın neqativ təsiri həm də ondadır ki, istənilən investisiya alətləri bu gün əvvəlkindən daha riskli olmuşdur. Məsələn, valyuta pay fondları nə vaxtsa çox etibarlı olduqları halda indi o qədər də dayanıqlı deyillər. Yüksək keyfiyyətli korporativ kağızlar və bələdiyyə bondları onlarla faiz aşağı düşə bilər, mavi “fişka”lar isə il ərzində dəyərlərinin yarısını itirə bilir.

Dərs 7. Dünya çox “dardır”

Bir çox şirkətlərin baş müəssisədən əlavə bir sıra ölkələrdə filialları vardır. Lakin bu təkcə istehsallara aid deyil – bu gün dünyada bir çox ölkələrin iqtisadiyyat və maliyyə bazarları sıx əlaqədədir. Məsələn, Braziliya öz metallarını Çinə, ərzaq məhsullarını Rusiyaya və Yaxın Şərq ölkələrinə göndərir. Malayziya və ya Tayvan kimi “Asiya pələngləri” isə öz iqtisadiyyatlarını qoruyub saxlamaq üçün ABŞ-dan gələn sifarişlərə ehtiyaclıdır. Amerikanın daşınmaz əmlak  trast fondları ilə onların Avropa həmkarları arasında son 5 ildə əlaqə xeyli artmışdır.

Belə ki, əgər Amerika investorları fikirləşirlər ki, problemli Birləşmiş Ştatların hüdudlarından kənarda etibarlı “sakit limanlar” var, - onları peşmançılıq gözləyir. Əməliyyatları ölkələrlə deyil, alətlərin kateqoriyaları ilə (səhmlər, bondlar, daşınmaz əmlak, xammal və s.) aparmaq lazımdır. Biznes bərpa olunmağa başlayanda isə bu cür hərəkət edən investorları mükafat gözləyir – belə ki, hər hansı şirkət deyək ki,Tennessidə artmağa başlayanda onun Tayvandakı filialında da artım olacaq.

M.YEGANƏ