MƏQALƏLƏR

AND YERİMİZ QÜRUR MƏNBƏYİMİZ

Cavad xan  şəxsiyyəti Azərbaycan xalqının qeyrət, namus və qəhrəmanlıq rəmzidir. 200 ildən artıq bir müddətdir ki, bu ad vətənpərvərlik və sücaət simvolu olaraq nəsillərin yaddasında yaşayır. Bizlər - Cavad xanın nəvə və nəticələri üçün onun adı and yeri, fəxr və qürur mənbəyidir.

1804-cü ilin soyuq yanvarında, ayın 3-dən 4-ə keçən gecə öldürülən Cavad xan  yanvarın 5-də torpağa tapşırılanda Mirzə Bəyim öz  sevimli həyat yoldaşının qəbri üstündə  nitq söyləylib sədaqət andı içmişdir. M.F.Axundov adına Milli Kitabxanada bu çıxışın mıkrofilmi saxlanılır. İrandan Azərbaycana gətirilən  həmin mikrofilmin məzmununa  toxunmazdan öncə bir neçə kəlmə Cavad  xanın şəxsiyyəti barədə. Cavad  xan riskə getməyi bacarırdı və bu keyfiyyəti şəxsiyyətinin bütövlüyündə görürdü. O, idealsız və iradəsiz olaraq hər hansı mühitə uyğunlaşan fərdi şəxsiyyət saymamış, özünü  də heç kəslə müqayisə etməmişdir. Gəncə xanı özünü heç kəsdən nə artıq, nə də əskik tutmamış, nə də başqa birinə  bərabər saymışdır. O, bircə şeyi bilirdi: insan təbiətən mürəkkəb və əvəzedilməzdir, ona zəiflik yaraşmır. Zəif adam mübarizə apara bilməz.  Həqiqəti heç nəyə qurban  vermək olmaz, bunu görməmək mənəvi korluqdur. Həqiqət kiçik də olsa, əzəmətlidir. Həqiqətdə məsumluq deyil, məsuliyyət güclüdür.  Bu baxımdan Cavad  xanın qətli həqiqətdir, gerçəkliyin tarix tərəfindən təsdiqidir.  Lakin bu  gerçəkliyin məzmunundakı həqiqət, general Sisyanov tərəfindən Cavad xanın  təntənəli dəfni siyasi hiyləgərlikdir. Çünki Cavad xanın ölümü Sisyanovu qorxutmuşdu. Bu cinayətin altından çıxmaq, qəzəblənmiş gəncləri ələ almaq lazım idi. Lakin o, bu barədə çox fikirləşmədi. Rus sərkərdəsi Kutuzovun Napoleona münasibətini xatırladı. Fransızlar Rusiyaya hücum edəndə rus qoşunları geri çəkilib Borodinoda dayanıb düşmənin yolunu gözləyirdi. Bir dəfə feldmarşal  əsgərlərinin yanından keçəndə onlardan  biri özünü şirin salsın deyə  Napoleonun  ünvanına təhqiramiz  sözlər  işlətmiş və bunu eşidən rus sərkərdəsi əsgəri  yanına çağırıb demişdir: “Cavan oğlan sənə kim icazə verib ki, böyük  sərkərdəni söyəsən, iki sutka qubbaxt, icra  etməyə tələs!...” V.İ.Kutuzovun  bu əhvalatını yadına salan  Sisyanov çıxış yolu tapdığına sevindi və bölmə  komandirlərinə tapşırıq verdi ki, Gəncə xanını dəfn etmək üçün hazırlaşsınlar... Xanın tabutu  top lafedinə qoyuldu, böyük hərbi nəzakət və  intizamla aparılıb son mənzilə çatdırıldı. Meyit məzara  endiriləndə qara lent bağlanmış rus  bayraqları aşağı endirilmiş, ehtiram əlaməti olaraq müşketlərdən atəş açılmışdır. Mərhum xanın arvadı, Bəyimxanım  (Mələk-Nisə bəyim) matəmdə iştirak  edən müsəlmanlara minnətdarlığını bildirmiş və nitq söyləmişdir.  O,  demişdir ki, bir qadın kimi  iztirablarını, ürək ağrılarını qeyrətli Gəncə camaatı ilə bölüşməyi özünə borc bilir. Bəyimxanım çadrasız və üzüaçıq danışmaq üçün qabaqcadan Axund cənablarından icazə almış, şəhərin ağbirçək və ağsaqqallarından  dönə-dönə üzr istəmişdir. Yerlərdən «danış, danış səsinə qurban, danış. Qəhrəman  ərini, igid oğlunu itirən,  Bəyim danış….», - deyə  kütlənin razılığı eşidilmiş və o, sözə  başlamazdan əvvəl həm də xahiş etmişdir ki, heç kəs ağlamasın. Vətən uğrunda ölənlər cənnətiməkandır. Cavad da  doğma torpağını, Gəncəni qoruyarkən şəhid  olmuşdur. Bəyimxanım səsinin  tutulduğunu,  qəhərdən boğulduğunu hiss edib danışığına ara verdi. Sonra o, Zeynəbin əlindən yapışıb balaca bir daşın üstünə qalxdı, üzünü xanın tabuta qoyulmuş meyidinə  tutub dedi: Ey başımın tacidarı, qəhrəmanım, sərvərim, Cavadım!  Ölümünlə ağzımda dilimi yandırdın. Kaş sənin  müsibətini görməyəydim, dilim dönməyəydi kəlmeyi-şəhadətimi deməyə. Bu  faciənlə gözümün işığını əlimdən aldın. Ya rəbbim! Qəhrəman Cavadımdan sonra, ölümünü məndən əsirgəmə… sənə deyəndə ki, daşı ətəyindən  tök, başqa xanlar kimi get urusla dil tap razı olmayıb dedin ki, hansı  xalq etiraz etmirsə, yalnız o xalqı əsarət altına alırlar. Huriyyəti mübarizə  ilə, qılıncla, topla, tüfənglə alırlar. Buna görə də meydana atıldın. Allah  səni behiştlik etsin!... Bu sözlər Cavad xanın şəxsiyyətini onun mübarizliyini anlamaq baxımından  çox qiymətlidir.  Nitqin dili qəliz olduğuna görə onu tam şəkildə  verməyə  ehtiyac duymuruq. Lakin onu deyə bilərik ki, Mələk-Nisə  Bəyimin tarixin  arxiv taxçalarına atdığı bu nitq  əslində onun andı, gələcək nəsillərə nəsihətidir. Bu sanki uluların – Burla xatının, Səlcan xatının, Nigar xanımın, Sara xanımın, Məhsəti xanımın nəvə-nəticələrinə nəsihətidir. M.S. Ordubadi yazır ki, Bəyimxanımın nitqini o, rus mənbələrindən deyil, fars dilində olan bir məcmuədən götürüb Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.  Azərbaycan qadınının xarakterini, təmkin və qeyrətini göstərən, müasir dövrə qədər gəlib çıxan bu nitq Kərbəlayi Məhəmməd Hacı Ağazadə qələmə almışdır. Bir tarixi sənəd kimi bu nitqin məzmunundan da aydın olur ki, xanın dəfnində ruslar iştirak etmişlər. Bundan başqa «Müxtəsər Qafqaz tarixi»ndə Cavad xanın tabutunu məzara endirmək üçün top lafedində aparıldığı  yazılmışdır. «Vətən və Huriyyət» kitabında isə Cavab xanın «Ey qan içən urus generalı! Bil və agah ol ki, Gəncə xanlığı düşmənə əl uzadıb onunla sülh  bağlamağa razı olmağı özünə həqarət bilir. Bu niyyət o zaman baş tutar ki, bu qanlı döyüşdə mənim cəsədimin üstündən adlayıb keçəsən» sözləri də  saxlanılır. İlk dəfə Qızıl Qaya döyüşündə məğlub olan Sisyanovun sülh bağlamaq, vaxt qazanmaqdan başqa  çarəsi yox idi. Gəncə xanına buna görə məktub  yazıb sülh istəmişdir. Cavad xan da generalın hiyləsini başa düşdüyü üçün ona qəti və sərt cavab göndərmişdir.

Belə mərd, qorxmaz və cəsur kişinin də  aslan ürəkli həyat yoldaşı olmalıdır. Mələk-Nisə bəyim kimi. Tarixdə çox müharibələr, çox döyüşlər olub. Azərbaycan tarixi də belə səhnələrlə doludur.  Lakin döyüşdə həlak olan ərinin məzarı üstə düşmənlə üz-üzə məğrur dayanıb, göz yaşı belə tökmədən alovlu nitq söyləyən, xalqını istiqlal mücadiləsinə səsləyən az qadın tapılar. Yerin behişt olsun, qəbrin nurla dolsun ulu nənəmiz!

bölgə müxbiri