Kapital bazarının sehrli gücü
Kapital bazarının sehrli gücü
Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarının mövcud inkişaf səviyyəsi və bazar iştirakçılarının bir çoxunun zamanın çağırışlarına cavab vermək iqtidarında olmaması kapital bazarının sonsuz imkanlarının hərəkətə gətirilməsinə mane olan ən ciddi amillərdir. Sözsüz ki, bu amilləri doğuran müəyyən obyektiv səbəblər vardır. Səhmdar şirkətlərinin böyük əksəriyyəti dövlət əmlakının özəlləşdirilməsinin “övladlarıdır” və onların nəzarət səhm sahiblərinin kapital bazarının potensialı barədə təsəvvürü belə yoxdur. Bu şirkətlərin bəzisinin qeyri-qanuni əməlləri isə (səhmdar cəmiyyətinin əmlakının əlaltı şirkətlərə əlverişsiz şərtlərlə icarəyə verilməsi, gəlirlərin gizlədilməsi və xərclərin şişirdilməsi və s.) investorların nəinki fond bazarına, elə kapital bazarının gələcəyinə də inamım sarsıdır. Lakin zaman bir yerdə dayanmır və bu bazarın cazibə qüvvəsi belələrini də özünə ram edəcəkdir.
Bu günlərdə Azərbaycanın son vaxtlar ən dinamik inkişaf edən şirkətlərindən olan “Akkord İnşaat Sənaye” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti 50 milyon manat həcmində faizli sənədsiz adlı istiqrazların buraxılışını elan edib. Müşahidəçilərin fikrincə, bu, ölkə daxilində yerləşdirilməsi nəzərdə tutulan və yerli kapital bazarında ilk özəl maliyyə axtarışıdır. 2004-cü ildə məhdud məsuliyyətli cəmiyyət kimi yaradılan “Akkord İnşaat Sənaye” 2008-ci ildə Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasının Azərbaycanda həyata keçirdiyi layihədən faydalanaraq ASC-yə çevrildi. Elə bir vaxtda ki, bir çox açıq səhmdar cəmiyyətlərinin mülkiyyətçiləri qapalı tipə keçmək, MMC-yə çevrilmək üçün mümkün və mümkün olmayan yollara əl atırdılar. İndi məlum olur ki, “Akkord İnşaat Sənaye” ASC-nin uzaqmənzilli hədəfləri varmış. Şirkət illik 12,5%-lik istiqrazları 6 ay ərzində yerləşdirməyi nəzərdə tutur. “Akkord investorlarla 3 ildən sonra hesablaşmağı planlaşdırır. Bu gün yerli kapital bazarında ilk addımlarını atan şirkətin uzunmüddətli perspektivdə hədəfi səhmlərini Avropanın fond bazarlarında sınamaqdır.
Azərbaycanın kapital bazarında qeyri-maliyyə qurumlarının iştirakı ilə bir neçə uğurlu təcrübə toplanıb. Onların sırasında “Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti” ASC-nin “Qaradağ Sement” və “Dəvəçi Broyler” ASC-lərin kapitalına daxil olmasını göstərmək olar. Sözügedən səhmdar cəmiyyətlərində müvafiq olaraq 10 faiz və 25 faiz pay almaqla “AİŞ” bu müəssisələrdə qabaqcıl idarəetmə təcrübələrinin dərinləşdirilməsinə yol açdı. Yeni səhmdar faktiki olaraq yeni oyun qaydaları gətirdi, elə bir qaydalar ki, onların sayəsində idarəetmə orqanlarının səlahiyyətlərinin bölgüsü optimal həllini tapdı və nəzarət gücləndirildi, səhmdarlar arasında qarşılıqlı inam və etibar yarandı. Nəticələr isə özünü çox gözlətmədi: sement və quş əti istehsalı bazarında aparıcı mövqelərə sahib olan bu ASC-lərdə gəlirlər sürətlə artdı, səhmdarlar yüksək məbləğlərdə dividendlər almağa başladılar. Məhz buna görə “Qaradağ Sement” ASC-nin səhmdarlarından olan Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı ona modernləşdirmə tədbirlərinin həyata keçirilməsi üçün çoxmilyonlu kredit xəttini açdı. “Dəvəçi Broyler” ASC isə qısa bir vaxtda Azərbaycanda quş əti istehsalı sahəsində öncül mövqeyə çıxdı və hazırda burada istehsal həcmlərini artırmaq üçün yeni layihələr üzərində iş aparılır. Mütəxəssislərin qənaətinə görə, hər iki ASC kapital bazarının imkanlarından yararlanmaq üçün ən yaxşı imkanlara sahibdir. Onların fikrincə, indiki halda bu şirkətlər səhm buraxılışını elan edərlərsə, investorlar bir səhm üçün ən azı nominalın iki qatı qədər pul ödəməyə hazırdırlar. Eyni zamanda onlar Bakı Fond Birjasının birinci səviyyəli kotirovka vərəqəsinə daxil olmaq üçün bütün kriteriyalara uyğun gəlirlər.
İştirakçılarına maliyyə resurslarına nail olmaqda kömək edən kapital bazarı onun tələblərinə uyğunlaşmağa hazır olan istənilən şirkətin üzünə açıqdır. Tələblər sadə olsa da, onların öhdəsindən gəlmək elə də asan iş deyil. Belə ki, investorların inamını qazanmaq üçün şirkət yüksək korporativ idarəetmə prinsiplərinə əməl etməlidir. Bu prinsiplər ilk növbədə idarəetmə, icra və nəzarət orqanları arasında səlahiyyətlərin dəqiq bölgüsünü, bütün səhmdarların hüquqlarının bərabərliyi və qəbul edilmiş qərarlara hörmət edilməsini, məlumatların şəffaflığını və açıqlanmasını tələb edir. Təəccüblüdür ki, korporativ idarəetmə standartlarına bu və ya digər şəkildə yaxın olan bəzi şirkətlər (“Azmetko KSA”, “Azərkörpü”, “Bakı Polad Burazlar”, “Bakı Neft Mədən Avadanlıqları” və s.) kapital bazarına üz tutmaqdansa, ağır faiz dərəcələri ödəmək şərti altında bank kreditlərinə əl atırlar. Gəlirlərin bir hissəsini kredit faizlərinin ödənilməsinə yönəltməklə, bu ASC-lər həm də maliyyə risklərini artırmış olurlar. Hərçənd, kapital bazarına üz tutmaqla, investorların hazırda səhmlərinə dəyər verdikləri bu səhmdar cəmiyyətləri daha ucuz maliyyə qaynaqlarına çıxa bilərlər.
Korporativ idarəetmə standartlarını tətbiq etmədən kapital bazarına üz tutmağın təhlükəli olması Azərbaycanda da sınaqdan çıxıb. Belə ki, “İsmayıllı Quşçuluq” ASC bir neçə dəfə əlavə səhm yerləşdirilməsi həyata keçirsə də, təsərrüfat fəaliyyətində uğursuzluqlara düçar olub. Şirkətin hesabatına görə, 2009-cu ildə zərərləri 71,6 min manat artaraq 285 min manatı aşıb. Bu, onun əsas vəsaitlərinin dəyərinin 71%-ni təşkil edir.
Bəzi səhmdar cəmiyyətləri biznesin inkişaf etdirilməsi üçün kapital bazarının imkanlarını düzgün dəyərləndirə bilmirlər. Bu SC-lərin nəzarət səhm zərfinin sahiblərinin bir çoxu strateji investor və investorlar qrupunun kapitala daxil olmaq barədə təkliflərinə qısqanc yanaşırlar. Nəticədə səhmdar cəmiyyəti yerində sayır, səhmdarlar isə heç nə əldə etmirlər.
Mülkiyyətçiliyin və idarəetmənin bir-birindən ayrıldığı səhmdar cəmiyyətlərinin kapital bazarında uğur qazanmaq üçün imkanları digər təsərrüfat cəmiyyətlərindən daha yüksəkdir. Səhmdar cəmiyyəti adi və imtiyazlı səhmlər, eləcə də faizli istiqrazlar buraxa bilər. Bu qiymətli kağızları həm mövcud səhmdarlar, həmçinin daha geniş investor kütləsi arasında yerləşdirmək olar. Yetər ki, kapitalı cəlb etmək üçün təklif olunan layihə investorlarda inam yaratsın. Qeyd edək ki, kapitalın cəlb edilməsi üçün ən əlverişli yol sadə adlı səhmlərin yerləşdirilməsidir. Çünki bu növ səhmlərin yerləşdirilməsi zamanı şirkət hər hansı gəlirlilik barədə öhdəlik daşımır. Lakin bu zaman nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, şirkət korporativ idarəetmə prinsiplərinə sadiqlik nümayiş etdirməlidir.
“Dörd il bundan öncə özəlləşdirilmiş səhmdar cəmiyyətimizin avadanlıqları fiziki və mənəvi cəhətdən ömrünü başa vurub. Digər tərəfdən, onun əvvəlki profili üzrə (baramanın açılması) fəaliyyətini davam etdirməsi də mövcud bazarın tələbləri baxımından heç bir fayda vəd etmir”, - deyə “Şəki Sənaye İstehsal” ASC-nin İdarə Heyətinin sədri Rasim Həsənov bildirir. Onun sözlərinə görə, müəssisədə istehsalın təşkil edilməsi üçün Türkiyənin bir neçə tekstil şirkəti ilə danışıqlar aparılır. “Toxuculuq və tikiş sənayesində böyük nailiyyətlər qazanmış bu ölkədə təşkil edilmiş tekstil sərgilərində iştirak etdiyim zaman türk investorlarının müəssisəmizə marağını cəlb edə bildim. Danışıqlarımız uğurlu olarsa, bu, yaxın illərdə türk katitalının səhmdar cəmiyyətimizə gətirilməsi ilə nəticələnə bilər”, - deyə “Şəki Sənaye İstehsal” ASC-nin rəsmisi vurğulayır.
Kapital bazarına çıxış şirkətlərin biznesdə uğuruna şərait yaratmaqla bərabər, onun işgüzar nüfuz səviyyəsinə də müsbət təsir edir. Bu, şirkətlər üçün ucuz pullara çıxış imkanlarından daha çox, biznes dairələrində müsbət reputasiyanı möhkəmləndirmək şansları yaranır. Belə şirkətlərə tərəfdaşlarının, ələlxüsus bank dairələrinin etibarı yüksəlir.
Qeyd edək ki, kapital bazarının fəallaşması ölkədə investisiya mühiti reytinqlərinə təsirsiz ötüşməyəcək. İlkin bazarda təklifin artması qiymətli kağızlar bazarında canlanmaya, likvidliyin artmasına, iri investorlarla yanaşı, kiçik investorların da artımına səbəb olacaq. Rəsmi məlumatlara görə, hazırda ölkədə əhalinin bank əmanətləri sürətlə artmaqdadır. Bu, o deməkdir ki, əhali sərbəst maliyyə vəsaitlərini müəyyən faiz gəlirləri qarşılığında banklara etibar etməyə üstünlük verir. Kapital bazarının uğurlu addımlarını “eşitdikcə” maliyyə axınlarının kapital bazarına yönələcəyinin şahidi olacağıq. Əvvəla ona görə ki, investorlar pul vəsaitlərini müxtəlif qiymətli kağızlarda yerləşdirməklə risklərini paylaşdırmış olacaqlar. İkincisi, onlar səhmdar cəmiyyətinin idarə edilməsində, o cümlədən dividendlərin bölüşdürülməsində iştirak etməklə gəlirlərini proqnozlaşdırmaqda və idarə etməkdə sərbəstlik əldə edəcəklər. Bundan başqa, onlar malik olduqları qiymətli kağızları aldıqları qiymətdən daha yüksək qiymətə satmaq imkanı qazanacaqlar.
Kapital bazarının inkişafının multiplikativ effektləri iqtisadiyyatın bir çox sahələrinə sirayət edəcək. İqtisadiyyatın maliyyələşmə mənbələri genişlənəcək. Bunun nəticəsində bank kreditlərinin faiz dərəcələrinin aşağı salınması üçün imkan yaranacaq. Fond bazarı keyfiyyətcə yeni mərhələyə daxil olacaq. Kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin iqtisadiyyatda, xüsusilə büdcə ödəmələrində payı əhəmiyyətli dərəcədə artacaq. Azərbaycan şəraitində ən ümdə olanı isə, kapital bazarının intişar tapması ölkədə on minlərcə investorlar ordusunun formalaşmasına, beləliklə, cəmiyyətdə sabitliyin təminat göstəricisi olan orta təbəqənin dərinləşməsinə gətirib çıxaracaq.
Hafiz Ərköyün oğlu Babalı,
“Turan” İnformasiya Agentliyi,
“İqtisadiyyat”redaksiyasının müxbiri
.jpg)
